Henryk Sienkiewicz

"Na marne"

ROZDZIAŁ XXII

"Dziwnie się wszystko plecie, na tym tu biednym świecie" - powiedział stary poeta. To pewna, że nieraz życie tak się poplącze, że chyba je, jak ongi węzeł gordyjski, rozciąć potrzeba. Tak było i ze Szwarcem. Przed kilku laty przybył pełen zaufania we własne siły; zdawało mu się, że nie tylko swoje, ale i cudze losy popchnie na obraną z góry drogę, tymczasem przekonał się, że w krótkim czasie stracił ster nawet i własnej łodzi. Zostawiono mu było rzucać się i ratować wedle woli, ale płynąć musiał tam, dokąd wiatr wiał. A przy tym i szczęścia mało miał w życiu. Jak wszystkim, tak i jemu, życie, lub raczej nadmiar owego wrzątku lat młodych, wylać się musiał w jednym tylko, a zaiste nader ciasnym, kierunku miłości do kobiety. Ciasno było w tych brzegach, więc potok płynął zbyt gwałtownie; toteż w całej przeszłości Szwarca zaledwie kilka było chwil spokojnych. O mało nie zapłacił życiem za przeszłość, a dalibóg, nie było za co płacić. I po ostatnim wypadku z Heleną niebezpieczeństwo mogło się wznowić. Augustynowicz obawiał się recydywy; szczęściem, obawy jego nie sprawdziły się, Szwarc miał się coraz lepiej. Trudno było przewidzieć, jak długo przyjdzie mu jeszcze poleżeć w łóżku, osłabienie po ciężkiej chorobie było ogromne, ale powrót do zdrowia zapewniony. Augustynowicz, jak mógł i umiał, skracał mu długie godziny szpitalne, ale na próżno wysilał się na dawny swój humor. Ostatnie wypadki uczyniły go poważnym i małomównym. Stracił wiele z dawniejszych nawyknień. Od czasu choroby Szwarca nie był na przykład ani razu u Wizbergowej, która dość często przychodziła dowiadywać się o zdrowie Szwarca. Ale jeżeli w ten sposób podziałały na Augustynowicza wypadki dni ostatnich, o ileż więcej zmienił się Szwarc. Z długiej choroby powstał zupełnie innym człowiekiem. Nie był to już ów żywy, sprężysty i nieugięty temperament. W ruchach jego była dziś powolność, we wzroku ociężałość i jakby lenistwo. Augustynowicz przypisywał to, i słusznie, koniecznemu po takim przejściu osłabieniu, ale wkrótce spostrzegł w chorym inne, dawniej nie znane mu, objawy. Jakaś dziwna obojętność, prawie apatia, przebijała się w jego słowach. Zaczynał rozglądać się w świecie na nowo, ale patrzał zupełnie inaczej. Zdawał się nie być zdolnym do żadnych żywych uczuć. Przykro było patrzeć nań; zmiany dotknęły nie tylko moralnej jego strony, zmienił się i fizycznie: wyłysiał, twarz mu schudła i wybielała, oczy patrzały sennie, straciły dawny połysk. Leżąc po całych dniach bez ruchu, wpatrywał się godzinami w jeden punkt na suficie lub spał. Obecność czyjakolwiek nie zdawała się go obchodzić.
Niepokoiło to wszystko Augustynowicza, zwłaszcza gdy zauważył, że mimo szybkiego powrotu sił fizycznych objawy te jeżeli ustępowały, to bardzo z wolna. Augustynowicz wzdychał, wspominał dawnego Szwarca i pracował nad rozbudzeniem teraźniejszego, ale robota była trudna.
Pewnego razu Augustynowicz siedząc przy łóżku chorego czytał mu głośno. Szwarc, leżąc na wznak, wedle zwyczaju patrzał w sufit, widocznie myślał o czym innym albo nie myślał o niczym; jednakże po niejakim czasie znużenie wybiło się na jego twarzy. Augustynowicz przerwał czytanie.
- Chcesz spać, stary?
- Nie, ale nudzi mnie ta książka.
Augustynowicz czytał Damę kameliową.
- A jednak jest tu i prawda, mój stary.
- Tak, tylko za grosz nie ma rozsądku.
- No, ale książka podnosi kwestie kobiet takich...
- A co kogo takie kobiety obchodzą?
- Niegdyś cię obchodziły.
Szwarc nie odrzekł nic; na twarzy jego znać było lekkie zamyślenie.
Po niejakim czasie ozwał się:
- Co się dzieje z Heleną? Ona tu była?
Augustynowicz zmieszał się.
- Była, stary... była.
- No, a teraz?
- To jest... tak... niby chora... mocno chora.
Twarz Szwarca pozostała obojętną.
- Cóż jej jest? - spytał leniwie.
- Jej?... ona... Ot, powiem ci prawdę, tylko się nie przestrasz.
- No?
- Helena nie żyje!... utopiła się.
Po twarzy Szwarca przemknęło nieokreślone jakieś wrażenie; zrobił usiłowanie, jakby się chciał podnieść na łóżku, po chwili jednak opuścił głowę na poduszki.
- Wypadkiem? naumyślnie?... - spytał.
- Odpocznij, stary, odpocznij; nie wolno ci jeszcze dużo rozmawiać. Później opowiem ci wszystko.
Szwarc obrócił się do ściany i pogrążył w milczeniu. W tej chwili wszedł posługacz szpitalny.
- Pani Wizbergowa pragnie z panem mówić - rzekł do Augustynowicza.
Augustynowicz wyszedł; na korytarzu oczekiwała pani Wizbergowa.
- Co się stało? - spytał z przestrachem - czy znów kto zachorował?
- Nie, nie!
- Cóż więc?
- A to Lula odjechała - mówiła żałosnym głosem pani Wizbergowa.
- Dawno?
- Wczoraj w wieczór. Byłabym tu zaraz przyszła, bo to już z tydzień nie dowiadywałam się o Szwarca, ale Malinka tak była zmartwiona i zapłakana, że nie mogłam jej opuszczać. Odjechała Lula! odjechała!
- Skądże jej?
- Dużo byłoby opowiadać. Może we dwa tygodnie od czasu, jak Szwarc zachorował, przyszedł znów do nas Pełski, a wkrótce po raz drugi oświadczył się Luli. Miała z tego powodu niemało zmartwienia, bo widocznie człowieczysko przywiązał się do niej serdecznie. Tak. Mimo to odmówiła, dając za przyczynę, że nie wyjdzie za mąż bez przywiązania. Ja dosyć tam lubiłam tego Pełskiego. Ale to znów nie do rzeczy! Odmówiła zwyczajnie, poczciwa, szlachetna dziewczyna. Co też ona się nacierpiała w czasie choroby Szwarca! Ale to znów nie do rzeczy. Z Pełskim rozstali się jednak bez gniewu, i on to, niezawodnie on, wynalazł jej to miejsce aż w Odessie. Wystaw pan sobie zdziwienie, gdy przed kilku dniami przyszła do mnie i oświadczyła, że tylko choroba Szwarca wstrzymywała jej wyjazd, ale teraz, gdy Szwarc zdrowszy, ona nie chce być mi dłużej ciężarem, chce pracować na kawałek chleba i wyjeżdża. A mój Boże, czy ona mi była ciężarem? Malinka ukształciła się i nabrała poloru przy niej; zresztą kochałam ją, kochałam jak własną córkę.
Poczciwa stara dama była srodze strapiona. Augustynowicz zamyślił się, wreszcie po długiej chwili milczenia rzekł:
- Nie, dobra pani! Ja Lulę rozumiem. Kiedy przyjęła u was mieszkanie, była to jeszcze zepsuta i kapryśna dziewczyna, która sądziła, że przyjmujecie ją dla jej hrabiowskiej korony i własnego zaszczytu, dziś ona zupełnie co innego...
- Alboż ja jej co zarzucam! - przerwała pani Wizbergowa.
- Nie o to chodzi. Pojmuję, ile paniom przykro musiało być rozłączyć się z nią, i szkoda, że mi pani nie dała wcześniej znać o jej zamiarze. Osoba, z którą Szwarc miał się żenić, nie żyje.
- Nie żyje?
- Tak jest. Ale z drugiej strony, prócz smutku dla pań, nic więcej złego ten wyjazd nie przyniesie. Szwarc nie złożył egzaminów doktorskich, przede wszystkim musi o nich pomyśleć, bo to jego kawałek chleba. Kiedy wyzdrowieje i zapewni sobie utrzymanie, trafi za nią i do Odessy, ale na to potrzeba czasu. Szwarc bardzo się zmienił! nic nie szkodzi, że Lula zrobiła wszystko, co może ją jeszcze bardziej wynieść w jego opinii.
Pani Wizbergowa odeszła ze ściśniętym sercem. Augustynowicz stał chwilę w miejscu, wreszcie otrząsnął się z zamyślenia i szepnął:
- Odrzuciła drugi raz rękę Pełskiego... chce pracować na siebie!... Och, Szwarc, Szwarc! choćby przez większe od twoich cierpienia dojść...
Nie dokończył zaczętej myśli, machnął ręką i wszedł do celki.
- Czego chciała Wizbergowa? - spytał apatycznym głosem Szwarc.
- Lula wyjechała do Odessy! - odrzekł szorstko Augustynowicz.
Szwarc zamknął oczy i pozostał przez długą chwilę nieruchomy. Wreszcie ozwał się:
- Szkoda, to dobra była dziewczyna ta Lula.
Augustynowicz ścisnął zęby i nie odpowiedział nic.

* * *

Przyszła wreszcie chwila, w której Szwarc wyszedł ze szpitala, a w miesiąc później ukończył egzamina doktorskie. Było to w jasny jesienny dzień, dwaj przyjaciele wracali z dyplomami w kieszeniach do domu. Twarz Szwarca nosiła na sobie jeszcze ślady choroby, ale zresztą był zdrów zupełnie, Augustynowicz prowadził go pod rękę; przez drogę rozmawiali o przeszłości.
- Siądźmy tu oto na tej ławce - mówił Augustynowicz, gdy weszli do ogrodu. - Śliczny dzień. Lubię wygrzać się na słońcu w dzień taki.
Siedli. Augustynowicz wyciągnął się wygodnie, odetchnął i rzekł wesoło:
- Cóż, stary! Od trzech miesięcy powinni byśmy mieć w kieszeni te marne świstki, które mamy dopiero dzisiaj.
- Tak. Otóż i jesień - odparł Szwarc, odrzucając laską kilka zżółkłych liści leżących wedle ławki.
- Ba, liść pada z drzewa, a ptactwo ciągnie na południe - mówił Augustynowicz. - Potem, zniżywszy głos i ukazując szybujące ponad drzewami stado pliszek, dodał:
- A czy za tymi gońcami słońca i ty nie pociągniesz na południe?
- Ja? dokąd?
- Nad Czarne Morze, ku Odessie.
Szwarc pochylił się i pozostał przez długi czas milczący; gdy podniósł głowę, na twarzy malowała mu się prawie rozpacz.
- Już jej nie kocham, Adamie! - wyszeptał.

* * *

Wieczorem tegoż dnia Augustynowicz rzekł do Szwarca:
- Nadto, nadto sił kładziemy w gonitwie za miłością kobiety, potem miłość gdzieś jak ptak odleci, a siły idą na marne.

[powrót]