Henryk Sienkiewicz
"Selim Mirza"
ROZDZIAŁ IV
We trzy dni później, wieczorem, zbliżaliśmy się do obozu. Serce biło mi jak młotem, nie wiedziałem bowiem, czy jeszcze zastanę Mirzę przy życiu. Przez drogę nauczyłem Marxa, jak ma się zachować, i powiedziałem mu, co było można. Dzielny ten chłopak, który przywiązał się do Selima jak brat, pierwszy oświadczył, że jeśli Selim już nie żyje, to on strzeli w łeb La Rochenoirowi jak psu.
Do obozu prowadził nas chłop, który był szpiegiem La Rochenoire'a, a jednocześnie udawał, że jest szpiegiem pruskim, za co od Prusaków brał pieniądze. Zwał się Hugon.
Dla pozbycia się dręczącej mnie niespokojności zacząłem z nim rozmawiać.
- Musicie mieć piękne zyski? - spytałem.
Hugon zwrócił do mnie swoją zwierzęcą twarz i uśmiechnął się, co czyniło go podobnym do psa wyszczerzającego zęby.
- Zapłata licha - rzekł - ale Pan Bóg ześle czasem coś więcej. Spojrzysz - leży trupek, poszukasz - talary przy nim są, zegarek jest, pierścioneczek na palcu jest. Inaczej z głodu przyszłoby umierać.
- A! więc obdzieracie trupy?
- To i cóż? zmówię za każdego raz "wieczny odpoczynek", a jak warto, to i dwa. Inni i tego nie robią. Pan Bóg miłosierny. Ja Francuzom służę darmo. Corbeau, niech się ziemia pod nim rozstąpi, kazał mnie powiesić, co prawda służyłem wtedy tylko Prusakom, ale La Rochenoire kazał mnie odciąć. Odtąd, powiada, będziesz brał od Niemców pieniądze, ale powiada, będziesz mnie służyć. Toż i służę mu wiernie jak pies. Ja tu znam każdy krzak. Prowadzę Niemców tam, gdzie on mi każe, a że tam czasem koło nieboszczyków się pokręcę, on się za to nie gniewa. On mówi mi zawsze "bydlę!", ale jemu wolno jako panu.
Poszliśmy dalej w milczeniu. Po niejakim czasie Hugon rzekł:
- Zaraz i obóz!
Obóz leżał w gęstwinie leśnej, wśród powywracanych przez burzę drzew. Przewodnik nasz okrzyknął się głosem sowy z placówką, która nas zatrzymała aż do czasu przybycia patrolu, patrol wprowadził nas do środka.
Gdy weszliśmy do obozu, był zachód słońca. Pod powywracanymi korzeniami drzew i pod krzakami nie było ani jednego namiotu, ale wszędzie leżały kupy słomy, którą nazwozili wieśniacy. Na uboczu stało kilkanaście wozów zaprzężonych w zbiedzone szkapy. Między wozami siedzieli chłopi podwodnicy, posilając się na noc serem i kawałkami chleba. Żołnierze po największej części leżeli na słomie, niektórzy pozagrzebywali się w nią tak, że im było widać tylko głowy. Wyglądali wszyscy jak najgorzej; twarze wychudzone i brudne, zaszłe krwią oczy, podarte mundury, wszystko to czyniło ich podobniejszymi do rozbójników niż do żołnierzy. Zresztą doznaliśmy niezbyt uprzejmego przyjęcia. Gdy patrol prowadził nas przez majdan, tu i ówdzie z jam i spod korzeni wychylały się zbójeckie głowy, a ochrypłe głowy pytały:
- Hej! a kogo to tam prowadzą?
- To franty z bulwarów.
- Sam tu, młody skowronku! - wołał na Marxa jakiś drab - ojczyzna potrzebuje cię upieczonego.
- Głupiś - odparł inny, spoglądając na gołowąsą twarz mego towarzysza - to nie skowronek, to przebrana dziewczyna. Czy nie widzisz, jak palce podnosi idąc?
- Ażeby diabeł powykręcał twoje palce. Pomór na ciebie! Jeśli to dziewczyna, to tym lepiej. Bodajeś połknął kulę.
- To tak, miła gąsko? Kazał ci się lis kłaniać.
Marx pokazał im pięść, ja zaś szukałem oczyma naokoło Mirzy, ale nie mogłem go znaleźć. Myślałem, że trzeba nam będzie wziąć się do La Rochenoire'a. Tymczasem wprowadzono nas między wielkie drzewa, spod których dochodziły uszu naszych jakieś bolesne wrzaski. Gdym zbliżywszy się spojrzał tam, od razu ciężki kamień spadł mi z piersi; pierwszą bowiem osobą, na którą padł mój wzrok, był Mirza. Ubrany w oficerski mundur adiutanta, rozmawiał poufale z jakimś małym człowieczkiem o kręconych blond włosach, księżej minie i wyżółkłej twarzy, w którym domyślałem się La Rochenoire'a. Nieco opodal stał mąż atletycznej postawy, z twarzą pooraną przez ospę, dziwnie szpetną. Ten na głowie zamiast wojskowego kepi miał brudną białą chustkę, poplamioną krwią. Był to, jak się później dowiedziałem, porucznik Simon, prawa ręka we wszystkim La Rochenoire'a.
Patrol zatrzymał się nieco opodal w milczeniu. Mirza spojrzał na nas przelotnym, obojętnym wzrokiem, po czym odwrócił się, jakby nas nie znał nigdy, i począł palcem otrząsać popiół z cygara. La Rochenoire i Simon także nie zwrócili na nas zrazu uwagi, zajęci bowiem byli: jeden rozmową z Mirzą, drugi przypatrywaniem się chłoście wieśniaków, oskarżonych, jak powiedział nam oficer patrolowy, o to, że zbici przez Prusaków, wskazali im przed tygodniem leże obozu. Biedacy ci drżeli na całym ciele. Simon kazał im przypatrywać się nawzajem. Dwóch z tych nieszczęśliwych siadało na trzecim i chłostało go do krwi, potem wybity podnosił się, wypijał łyk wina i zabierał się zaraz do następnego mówiąc:
- Wasza kolej, kumie!
Simon pilnował operacji, machając w takt ręką i powtarzając:
- Mocniej!
La Rochenoire z Mirzą od czasu do czasu szeptali coś z sobą z cicha. Zdawali się być w jak najlepszych stosunkach.
Na koniec operacja się skończyła. Oficer patrolowy zameldował o naszym przybyciu La Rochenoirowi. Wówczas wzrok jego padł chwilowo na nas. Jak żyję, nie widziałem takich oczu. Siwa ich barwa prawie nie odbijała od światła. Były to oczy jakby zgasłe.
- Simon, wziąć tych ludzi! - wymówił suchym, prawdziwie oficerskim głosem.
Simon wydobył obrzydliwą, zatłuszczoną książkę, zapisał nasze nazwiska, potem oddał nas młodemu oficerowi imieniem Touvenir, rzekłszy:
- Sekcja czwarta, na miejsce Blaina i Renarda.
Touvenir wskazał nam kupę słomy mówiąc:
- Spocznijcie!
Tak odbyła się nasza instalacja do obozu.
W kilka dni później obudziłem się w nocy trochę chory. Słoma, na której leżałem, była wilgotna; zaraz po zachodzie słońca niebo pokryło się chmurami i począł mżyć deszcz, a raczej gęsta, przejmująca mgła, która, osiadając na liściach drzew, spadała w postaci kropel na nasze posłanie. Szelest tych kropel dziwnie rozstrajał moje nerwy. Byłem zniechęcony i przybity. Zdawało mi się, że wszystko idzie jak najgorzej. Od czasu przybycia do obozu widywałem Mirzę codziennie, ale nie zamieniłem z nim ani słowa. Nie umiałem sobie wytłumaczyć jego stosunku do La Rochenoire'a. Skąd taka przyjaźń? Selim był jego adiutantem, skądże ta nagła, a niespodziewana nominacja? Podejrzewałem w tym wszystkim jakiś podstęp; podejrzewałem, że chytrzejszy Francuz igra z Mirzą jak kot z myszą. Dręczyło mnie to. A tymczasem krople deszczu spadały i spadały, zsuwając się z liścia na liść coraz częściej. Ogarnęła mnie gorączka i jakieś niewypowiedziane rozbujanie wyobraźni. Na myśl, że zostaniemy tu, w tym obozie, wśród ciągłych zdrad i podstępów, porywała mnie rozpacz. Z jakimże utęsknieniem myślałem wówczas o armii regularnej, o tych pułkach konnych, idących w biały dzień jak wicher do ataku. A my? my musieliśmy błądzić jak wilki w ciemnościach, czaić się w chaszczach, kąsać znienacka.
Obrzydło mi to życie, zanim się go dotknąłem.
Nie mogłem usnąć, ale po niejakim czasie czułem się jakby odurzony. Przez parę godzin wsłuchiwałem się bezmyślnie w szelest kropel i w głos jakiegoś ptaka czy diabła, który na pobliskim drzewie odzywał się monotonnie: "to-to! to-to!" Co tam za ptak mógł tak gwarzyć wśród nocy i deszczu! Chwilami przychodziło mi na myśl, że to może jaka istota nadnaturalna, która wróży mi śmierć.
Potem zacząłem doznawać halucynacji. Mroczne przestrzenie leśne zbiegały się ze wszystkich stron i tworzyły cztery ściany pokoju. Był to niby pokój w rodzinnym moim domu. Na stole paliła się lampa, koło stołu siedział ojciec, matka i młodsze rodzeństwo. To znów te osoby niknęły, a na ich miejscu widziałem dwie nie znane mi panny, przeglądające jakąś starą kronikę z rycinami. Zachodziłem im z pleców i przypatrywałem się rycinie. Przedstawiała w średniowiecznych, niezgrabnych sztychach bitwę pod Azincourt. Pod spodem czytałem wyraźnie gotycki napis: "Bitwa pod Azincourt." Nagle wzdrygnąłem się bez powodu, widzenie znikło i znowu koło mnie był las, mroczne, czarne głębie, do uszu zaś dochodził szelest kropel i sapiące oddechy towarzyszów.
Wówczas powtarzałem sobie, by się bronić halucynacjom: jesteś w lesie, służysz w wojsku, dowódcą jest La Rochenoire, Mirza adiutantem, koło ciebie śpi Marx.
Potem uczułem, że się boję, sam nie wiem czego. Bałem się tak, że chciało mi się krzyczeć o ratunek.
Nagle przeraźliwy odgłos świstawki rozbudził wszystkich. Odetchnąłem głęboko. Była to przynajmniej rzeczywistość. Żołnierze zerwali się na równe nogi i w kwadrans potem staliśmy pod bronią w szeregach. Porucznicy z obnażonymi szpadami przy swoich kompaniach z cicha, ochrypłymi głosami podawali sobie rozkazy. Wkrótce ukazał się La Rochenoire, a za jego zbliżeniem ów szmer, który we wszystkich, a zwłaszcza francuskich szeregach, brzmi nawet na musztrach - cichł wszędzie, jakby żołnierze ujrzeli zbliżającą się śmierć samą. La Rochenoire szedł w towarzystwie Mirzy. Obaj przesuwali się z wolna przeglądając szeregi. Żołnierze wyciągali się jak struny, prezentując broń przed nimi. Tu i ówdzie La Rochenoire rzucił jakie słówko, które podchwytywali w lot porucznicy. Po chwili rozległa się głośna komenda, szeregi złamały się na dwoje... Połowa oddziału pod wodzą La Rochenoire'a i Mirzy poszła w prawo; druga połowa a w niej ja i Marx, udała się pod rozkazami Simona wprost przed siebie. Była jeszcze noc zupełna. Czarne masy drzew, wywrócone pnie z korzeniami sterczącymi do góry rysowały się w fantastyczne, godne Apokalipsy kształty. Las był po prostu straszny. Szliśmy w zupełnym milczeniu i jak najciszej. Dla człowieka myślącego służba wojenna ma jeszcze tę obrzydliwą stronę, że nigdy nie wiesz co się z tobą robi. Jakaś ręka posuwa tobą jak pionkiem, i oto wszystko. Tak było i ze mną. Wiedziałem, że La Rochenoire wziąwszy udział w tej bitwie, której odgłosy słyszałem w La Mare, był pobity, sądziłem więc, że idziemy powetować klęskę, ale dokąd idziemy i z jakimi siłami przyjdzie nam się mierzyć, nie miałem najmniejszego pojęcia. Las się wkrótce skończył. Na horyzoncie nocnym zarysowało się wzgórze, na nim wiatrak, a dalej do trzydziestu chat, ku którym poczęliśmy się skradać. W oknie wiatraka świeciło się, pod wiatrakiem zaś rysowała się czarna, nieruchoma postać pruskiego szyldwacha w śpiczastym hełmie, opartego o karabin. Mimo że byliśmy ukryci w zaroślach i szliśmy jak najciszej, szyldwach posłyszał szmer. Głośne "Wer da?" rozległo się w ciszy, a natychmiast huknął strzał, rozdarłszy czerwonym światłem powietrze. Wówczas wydaliśmy okrzyk i rzuciliśmy się w największym pędzie na chałupy, z których wraz poczęły się sypać strzały. Zawrzała bitwa. Ja, Marx i kilkunastu innych żołnierzy, pod osobistą wodzą Simona, dotarliśmy do drzwi jednej chaty i poczęliśmy odbijać je kolbami, a tymczasem z dachu i okien strzelano do nas o parę kroków. Drzwi jednak chwiały się, a wreszcie pękły i wpadliśmy się do wnętrza. Niemcy dali nam ognia w same oczy, ale nie uczynili szkody. Wówczas to poszło na kolby, na bagnety, wreszcie na pazury, zęby i pięści. Do innych chat dostali się nasi żołnierze prawie jednocześnie, tak że strzały wszędzie umilkły, ustąpiwszy miejsca walce ręcznej. W naszej chacie wkrótce zwykła bojowa zawziętość zmieniła się w wściekłość. Słychać było tylko trzask łamiących się karabinów, zgrzyt bagnetów, chrapanie i zziajany oddech walczących, którzy tarzali się po ziemi, wodzili się za włosy i gryźli się zębami. Jakiś wysoki chłop uchwycił Marxa za gardło i upadł z nim razem na podłogę, ale Marx, silny jak buhaj, w jednej sekundzie był już na wierzchu, ukląkł mu na piersiach i począł tłuc strasznie jego głową o ceglaną podłogę. Inny jednak Prusak natychmiast siadł mu na kark. Chciałem wówczas pospieszyć Marxowi na ratunek, ale w tej chwili otrzymałem uderzenie kolbą w piersi i padłem jak długi na ziemię tuż obok komina, na którym paliło się ognisko.
Jak długo leżałem, nie wiem. Gdym przyszedł do siebie, nie mogłem się z początku poruszyć. W chacie było cicho. Ognisko dogasało. Z wielkim wysileniem odwróciłem się twarzą do ziemi i uniosłem się trochę na ręku. Pierwszą rzeczą, którą spostrzegłem przy błękitnawym płomieniu gasnących węgli, był trup Simona z otwartymi ustami i wyszczerzonymi zębami.
Zemdlałem na nowo.
Drugie jednak moje przebudzenie było słodsze. Leżałem na tapczanie, nie na ziemi. Wzrok mój padł naprzód na sympatyczną twarz Mirzy, schyloną nade mną troskliwie.
- To ty? - spytałem.
- To ja - odparł wesoło. - Narobiłeś mi strachu, ale ci nic nie jest.
Istotnie, czułem się zdrów zupełnie.
Uderzenie, które otrzymałem w piersi, przerwało mi na razie oddech, ale nie uczyniło innej szkody. Oddychałem teraz swobodnie i bez bólu.
Nie chciało mi się jednak wstawać z tapczana, powiodłem tylko naokoło oczyma. Była to taż sama chata, w której biliśmy się wczoraj czy onegdaj. Ślady walki wszędzie były widoczne: okna powybijane, piec na wpół rozwalony, na ścianach piętna krwi, na podłodze gruzy odpadłego tynku, ale ani jednego trupa. Przez dziury w oknach świeciło słońce i wpadał wiatr, wywiewając dym z komina, na którym paliło się znowu. Zapach spalenizny napełniał powietrze.
- Jak długo spałem? - spytałem Mirzy.
- Dobę, jak kamień.
- A ty nie byłeś ranny?
- Trochę podrapany.
To mówiąc zawinął rękaw od koszuli i wyciągnął swoją białą, marmurową rękę, na której widniała długa, czerwona rysa i błękitne ślady ukąszenia zębami.
- Ci Niemcy - rzekł - nie dają się przecież zabijać jak owce.
- Wszakże pobiliśmy ich?
- Trochę. Mało który wyszedł.
- Wyście nadeszli nam w pomoc?
- Tak.
- Gdzie Marx? - spytałem po chwili milczenia.
- Na patrolu. Marx jest już kapralem.
- Simon, zdaje mi się, poległ?
- Już pochowany.
- Kto na jego miejscu?
- Ja.
Wówczas siadłem na tapczanie.
- Wytłumacz mi, co to wszystko znaczy.
Mirza począł się śmiać.
- Oficerowie trochę się krzywią - rzekł - ale mój przyjaciel, Rochenoire, ani chciał słyszeć, żeby kto inny zastąpił Simona.
- Nie rozumiem nic.
- Jednak to proste. Mówią o zawieszeniu broni. Pewno to nieprawda, ale mówią. Otóż jeśli zawieszenie przyjdzie do skutku, La Rochenoire, zadarłszy z rządem, znajdzie się w smutnym położeniu.
- Dlaczegóż więc ciebie proteguje?
- Dlatego, abym ja w danej chwili protegował go nawzajem. Jako bogaty cudzoziemiec miałem w Paryżu wszystkie drzwi otwarte i znałem wielu ludzi stojących dziś na czele. Co więcej, lubili mnie wszyscy. Byłem "persona grata", więc słowo moje może dziś coś znaczyć. Moja obecność i wysokie stanowisko w obozie godzi niejako La Rochenoire'a z tymi ludźmi, uprawnia go. Ach, gdyby nie to, już by prawdopodobnie jeden z nas nie żył. Gdym przybył do obozu, wpatrywał się we mnie swymi siwymi oczyma, jakby wilk wpatrywał się w kozę, która by go przyszła prosić o nocleg w jego jamie. Ale ja rzekłem, że przychodzę po prostu bić się, a że on najlepiej się bije, więc do niego; wietrzył coś i śmiał się ze mnie jak z głupca. Już zwrócił się do Simona, by mu wydać na moją skórę rozkazy, ale widocznie pomyślał w tej chwili, że rozstrzelać mnie, to znaczy osobiście zadrzeć z dyktatorem i innymi rządowymi figurami. Przyszło mu zapewne na myśl, że w pierwszej bitwie pozbędzie się mnie gładziej. A ja, widząc jego uśmiech, rzekłem: "Śmieszy może pana to, że przychodzę wówczas, kiedy zaczynają mówić o zawieszeniu broni?" To zawieszenie broni było pierwszą kozerą, jaką położyłem na stół. Sposępniał i począł wypytywać mnie, co wiem o tym. Odrzekłem, że gdybym był widział dyktatora, mógłbym coś pewniejszego powiedzieć, bo dyktator zawsze zaszczycał mnie zaufaniem i przyjaźnią.
To była druga kozera. La Rochenoire, lubo nie boi się niczego, wie, że z Jednookim nie ma żartów. Co by mu przyszło robić podczas zawieszenia? Jednooki porachowałby się z nim wówczas z pewnością. A przy tym La Rochenoire ma inne wyrachowanie: on, człowiek ambitny, wierzy w restaurację Henryka V i widzi swoją świetną rolę pod Henrykiem. Ma nadzieję porachować się wówczas ze wszystkimi, a przy tym z gołego margrabiego, któremu w Paryżu na cygara nawet nie starczyło, stać się potęgą. O, tak! w czasie restauracji ten człowiek miałby ogromną przyszłość, gdyby nie to, że w tej przyszłości ja tkwię.
- Grasz grę niebezpieczną.
- Rozumiem to, ale jestem spokojny. Słuchaj dalej. La Rochenoire wie jednak, że przed Henrykiem musi przejść okres panowania Jednookiego i wie, że nim słońce zaświeci, rosa może oczy wyjeść, a to tym bardziej, że znali się także z Gambettą z klubu i nie lubili się nigdy. Potrzeba mu więc ubezpieczyć się na ten czas i sądzi, że bezpieczeństwo znalazł we mnie.
Mirza począł się śmiać.
- Gram grę niebezpieczną, ale ją wygram, bo znam wszystkie jego karty, co do jednej, a moje dla niego zakryte.
- A wiesz, jak się taka gra nazywa?
Zamiast odpowiedzieć Mirza wpadł w pasję.
- Intryga - zawołał - zdrada! to była jego gra! Śmierć Marillaca, upadek i śmierć jego żony, łzy Lidii - oto owoce tej gry. A ja się teraz będę wahał i drogę do zemsty wybierał? Co robić? dokąd iść? jak działać inaczej? jeżeli wiesz, to powiedz, naucz! Czy strzelić mu w łeb tak, żeby nie wiedział nawet za co, dlaczego i z czyjej ręki ginie? Toż pierwszy lepszy żołnierz pruski może mnie w tym wyręczyć. A potem co? Sława przylgnie do imienia, że już jej i nie odczepisz. Dziękuję za taką zemstę. Zresztą nie wdajesz się w nic, więc i nie moralizuj. Ty na moim miejscu oddałbyś mu może Lidię i pobłogosławił jeszcze, a potem przeglądał się w lustrze, czy ci do twarzy z poświęceniem. Ale jam z innego metalu. Te środki są dla mnie dobre, które wiodą do celu. Zresztą mam instrukcje i muszę je wykonać. Jam żołnierz.
- Rób, jak ci się podoba, ale się strzeż. Bytność twoja tak blisko La Mare obudzi w nim podejrzenia, chyba że ślepy.
Selim sapał jeszcze przez długą chwilę, ale wreszcie się pomiarkował i rzekł:
- Nie! wszystko się składa, żeby temu psu zawiązać oczy. Po zerwaniu z Lidią pozawiązywałem nowe stosunki, zacząłem szaleć. Znasz moją przeklętą naturę. Kochałem się, a raczej udawałem, że się kocham z dziesięć razy. Potrzebowałem wrażeń. Otóż La Rochenoire, który o tym wie dobrze, ani przypuszcza, żebym miał jeszcze pamiętać o Lidii.
Potem dodał prędko i jakby mimowolnie:
- Ja sam się sobie dziwię...
Roześmiałem się.
- Ale nie krzywdź mnie ani Lidii podejrzeniami - zawołał znów gwałtownie. - Ja kocham ją jak uczciwy człowiek.
- Myślisz się z nią żenić?
- Co? Tak, oczywiście!
- A potem wrócicie zapewne do kraju. Stary twój ojciec tam co dzień, siedząc z wilczycą przy kominku, wygląda twego powrotu.
Nie odpowiedział na to Mirza nic, ale na twarz jego padł pewien odcień rzewności i jakby utęsknienia za domem i za życiem spokojnym w rodzinnym gnieździe. Znałem ten ród Mirzów jak swój własny. Oni wszyscy burzyli się za młodu, ale wykipiawszy, wracali do gniazda. Taki był dziad, taki ojciec, taki i on zapewne. Pomyślałem, że dotrzyma słowa Lidii, że pojmie ją za żonę, a potem wróci.
Dalszą rozmowę przerwało nam wejście znanego mi już oficera Touvenira.
- Rozkaz od dowódcy! - rzekł.
Mirza rzucił okiem na podany papier i rzekł:
- Dobrze.
W godzinę później pomaszerowaliśmy do La Rochenoire'a.