Sienkiewicz Henryk , pseudonim Litwos (1846-1916), polski prozaik, jeden z najpopularniejszych pisarzy XX w. laureat literackiej Nagrody Nobla 1905r. Urodził się 5 maja 1846r. w Woli Okrzejskiej w zubożałej rodzinie ziemiańskiej. Ze względów ekonomicznych w 1855r. rodzina Sienkiewiczów przeniosła się do Warszawy. W 1858r. młody Henryk rozpoczął naukę w stołecznym Gimnazjum Realnym. W 1865r., po ukończeniu siódmej klasy, zrezygnował ze zdawania egzaminu dojrzałości i przyjął posadę guwernera w Poświętnem k. Płońska w majątku państwa Wejherów. Przebywał tam od sierpnia 1865r. do czerwca 1866r. Był to przełomowy okres w jego życiu. Podjął pierwsze próby pisarskie, zaczynając pięć powieści, z których ukończył tylko Ofiarę. We wrześniu 1866r. zdał maturę i od października został studentem na wydziale prawnym Szkoły Głównej Warszawskiej. Już jednak w lutym 1867r. przeniósł się na wydział filologiczny. Studiował wśród wielu późniejszych znakomitości. Jego kolegami byli Aleksander Głowacki (Bolesław Prus), Aleksander Świętochowski oraz Władysław Bełza. W 1869r. Szkoła Główna została przekształcona w rosyjski Uniwersytet Cesarski. W okresie studiów Sienkiewicz nawiązał współpracę z Przeglądem Tygodniowym. W 1871r. opuścił uczelnię nie zdając egzaminów końcowych.
W latach 1872-1887 pracował jako reporter i felietonista w Gazecie Polskiej. W 1872r. ukazały się w dwóch tomach Humoreski z teki Worszyły (1872) W latach 1874-1878 współwłaściciel zakupionego za pożyczone pieniądze dwutygodnika Niwa. Wraz z nim pismo prowadzili przyjaciele Julian Ochorowicz i Mścisław Godlewski. Jako recenzent teatralny miał wstęp na salony gdzie poznał m.in. Stanisława Witkiewicza (ojca Witkacego), Józefa Chełmońskiego i Adama Chmielowskiego (późniejszego Brata Alberta). W latach 1876-1878 jako korespondent Gazety Polskiej przebywał w Ameryce Północnej, podejmując wraz z grupą przyjaciół (m.in. z Heleną Modrzejewską) próbę stworzenia w Kalifornii komuny rolnej. Pożyczkę, którą uzyskał na wyjazd od swojej redakcji, spłacał korespondencjami z drugiej półkuli. Jego Listy z podróży do Ameryki uratowały Gazetę od bankructwa. Jeżdżąc po Ameryce pracował nad dramatem Na jedną kartę, ale przede wszystkim wsłuchiwał się w opowieści Polaków tam mieszkających, co zaowocowało serią utworów nowelistycznych m.in. Szkice węglem (1880). W marcu 1878r. wrócił do Europy i na rok osiadł w Paryżu. Tu powstały: Janko Muzykant (1880), Przez stepy i Orso (1880). W kolejnych latach powstały następne utwory pisane prozą: Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela (1880), Jamioł (1882), Latarnik (1882), Sachem (1889) i Wspomnienie z Maripozy (1889). W swojej twórczości nowelistycznej poruszał problemy społeczno-obyczajowe w duchu ideologii pozytywistycznej, np. Hania (1880), Za chlebem (1880). W 1881r. Henryk Sienkiewicz ożenił się po raz pierwszy, z Marią Szetkiewicz. Szczęście nie trwało jednak długo. 19 października 1885r. pani Maria umarła na gruźlicę. Ze związku tego urodziło się dwoje dzieci Sienkiewicza: Henryk Józef i Jadwiga, które po śmierci matki wychowywały się u dziadków. W latach 1882-1887 Sienkiewicz został redaktorem dziennika Słowo, w którym 2 maja 1883r. ukazał się pierwszy odcinek nowej powieści historycznej poprzedzonej nowelą Niewola tatarska (1880). Cykl nazwany Trylogią składa się z utworów: Ogniem i mieczem (1884), Potop (1886) i Pan Wołodyjowski (1888), obejmujących burzliwe dzieje Polski w XVII w. podczas wojen z Tatarami, Szwedami i Turkami. Nawiązując do romantycznej powieści historycznej Waltera Scotta, twórczości Aleksandra Dumasa oraz literatury staropolskiej, Sienkiewicz stworzył model łączący pełną przygód fabułę z szerokim obrazem wydarzeń dziejowych i obyczajowości - "dla pokrzepienia serc" rodaków. Po ukazaniu się pierwszych tomów Trylogii krytycy zarzucali pisarzowi historyczne przekłamania, lecz czytelnicy pokochali sienkiewiczowskich bohaterów. W 1886r. odbył podróż do Konstantynopola, Aten i Włoch a następnie do Hiszpanii. W 1890r. udał się na wyprawę myśliwską do Zanzibaru (Listy z Afryki napisane po powrocie podczas rekonwalescencji w Zakopanem). Okresowo mieszkał w Zakopanem, Krakowie i Warszawie.
W 1889r. ufundował stypendium (z pieniędzy uzyskanych od anonimowego wielbiciela jego twórczości) im. Marii Sienkiewiczowej, z którego korzystali m.in. Maria Konopnicka i Stanisław Wyspiański. Wielokrotnie wspierał swoim autorytetem akcje patriotyczne, np. protestował przeciwko prześladowaniom dzieci polskich we Wrześni w 1901r. (zabór pruski). W 1903r. jeździł po kraju z odczytami, zbierając pieniądze dla ofiar niedawnej powodzi. W okresie rewolucji 1905r. w odezwach i artykułach domagał się autonomii dla Królestwa Polskiego. W roku 1906 w postępowych gazetach zachodnioeuropejskich ukazał się list otwarty do cesarza Wilhelma II, wyrażający protest pisarza przeciwko polityce hakatystów. Zwolennik Narodowej Demokracji.
W latach 1889-1890 ukazała się w Słowie współczesna powieść psychologiczna Bez dogmatu (1891), której głównym bohaterem jest dekadent. Polscy czytelnicy przyjęli powieść dość chłodno, natomiast prawdziwy entuzjazm wzbudziła ona za granicą - w Rosji i w Niemczech. W 1893r. poślubił Marię Romanowską zwaną Maruszką. Małżeństwo okazało się jednak nieudane, gdyż młodsza od pisarza o 30 lat panna młoda uciekła po dwóch tygodniach do przybranych rodziców Wołodkowiczów. Wśród opinii publicznej krążyły później niewybredne plotki, których autorstwo przypisuje się właśnie pani Wołodkiewicz. Sienkiewicz próbował się bronić portretując swoją drugą żonę i jej matkę w Rodzinie Połanieckich (1895). Była to jedna z najsłabszych jego powieści, nierówna artystycznie, z dyskusyjną tezą. Po jej ukazaniu się wielu krytyków przepowiadało autorowi koniec kariery pisarskiej. On jednak postanowił zakończyć okres związany z powieściami współczesnymi i powrócić do pisania powieści historycznych.
Międzynarodowym sukcesem oraz głównym argumentem dla przyznania Nagrody Nobla stała się powieść z czasów Nerona Quo vadis (1896), ukazująca męczeństwo chrześcijan. Początkowo jej akcja miała rozgrywać się w Palestynie, ale ostatecznie pisarz zdecydował się na Rzym. Świat antyczny od dawna fascynował Sienkiewicza. Świetnie znał Rzym i czytywał w oryginale dzieła rzymskich historyków. Stworzony w powieści obraz antycznego Rzymu urzekł swoją urodą czytelników. Krytycy i znawcy podkreślali precyzję autora w opisie strojów, obyczajów, wyglądu wnętrz, architektury i potraw oraz tematów rozmów bohaterów. Powieść przetłumaczono na ponad 40 języków, co przyniosło autorowi międzynarodową sławę i przyczyniło się do rozwiązania jego kłopotów finansowych.
Podobny charakter miał fresk historyczny z czasów Władysława II Jagiełły i Jadwigi - Krzyżacy (1900). Powieść ukazywała się w odcinkach od lutego 1897r. do lipca 1900r. Utworem tym Sienkiewicz chciał uczcić zbliżający się jubileusz swojej pracy pisarskiej. Pracę nad tym utworem poprzedziły badania historyczne (kroniki Długosza i Janka z Czarnkowa). Krytycy zachwyceni byli językiem utworu, stylizowanym na dawną polszczyznę.
Pod koniec 1899r. zawiązał się w Warszawie komitet dla uczczenia jubileuszu pisarza. Kilka miesięcy trwało zbieranie składek na zakup majątku ziemskiego. Ofiarowano mu w grudniu 1900r. mająteczek Oblęgorek pod Kielcami. W lutym tego roku, z okazji 500-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego przyznano Sienkiewiczowi tytuł doctora honoris causa tej uczelni. Z jego inicjatywy ufundowano pomnik Adama Mickiewicza w Warszawie. Współorganizował Kasy im. Mianowskiego, i prezesował Warszawskiej Kasie Przezorności dla Literatów i Dziennikarzy (1899-1900). W 1904r. autor Trylogii ożenił się po raz trzeci. Wybranką jego została daleka kuzynka Maria Babska. To jej zawdzięczał Sienkiewicz spokój ostatnich lat swojego życia.
10 grudnia 1905r. literatura polska święciła triumf, gdy Henryk Sienkiewicz jako pierwszy polski pisarz odbierał z rąk króla szwedzkiego Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury. Jego przemówienie z tej okazji przypomniało światu, że autor jest Polakiem i że Polska istnieć nie przestała.
Kolejne próby podejmowania tematyki historycznej: powieść z czasów Jana III Sobieskiego Na polu chwały (1906), Wiry (1909) i nie dokończone Legiony (1913, wydanie osobne 1918) z epoki napoleońskiej, nie powtórzyły poprzednich sukcesów.
Poczytność zyskała powieść dla młodzieży W pustyni i w puszczy (1911). Przysporzyła ona autorowi ogromnej popularności wśród dzieci. Książka o przygodach dzielnego Stasia Tarkowskiego i Nel Rowlison oraz ich afrykańskich przyjaciół Kalego i Mei, stała się klasyczną pozycją polskiej literatury dla młodzieży. Mistrzowskie opisy egzotycznej przyrody, żywa, fascynująca akcja i zabawne, wzruszające sceny składają się na powieść, która była ostatnim przebłyskiem geniuszu literackiego Sienkiewicza.
Po wybuchu I wojny światowej udał się do Szwajcarii, organizując w Vevey (przy współudziale Antoniego Osuchowskiego oraz Ignacego Jana Paderewskiego) Szwajcarski Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Ta filantropijna organizacja pozyskiwała datki z całego świata i przesyłała je do Polski. W swej działalności pisarz i jego przyjaciele okazywali neutralność, ponieważ wszyscy zaborcy obiecywali Polakom niepodległość w zamian za poparcie w działaniach wojennych. Sienkiewicz nie doczekał niestety niepodległości. Zmarł w wieku 70 lat 15 listopada 1916r. w Hotel du Lac. Pogrzeb artysty w niewielkim miasteczku pod Lozanną, ściągnął jego przyjaciół, wielbicieli oraz oficjalne delegacje kilku krajów. 27 października 1924r. odbył się powtórny pogrzeb Henryka Sienkiewicza w podziemiach katedry św. Jana w Warszawie.
Według dzieł Sienkiewicza zrealizowano w Polsce filmy: Krwawa dola (1912) W. Palińskiego, Na jasnym brzegu (1921) i Bartek Zwycięzca (1923) E. Puchalskiego. Po II wojnie światowej powstały filmy: Krzyżacy (1960) A. Forda, Pan Wołodyjowski (1969), Potop (1974) i Ogniem i mieczem (1999) J. Hoffmana oraz W pustyni i w puszczy (1973) W. Ślesickiego. Ekranizacji powieści Quo vadis dokonali: E. Guazzoni (Włochy, 1912) G. Jacoby (Włochy, 1924), M. LeRoy (USA, 1951) i J. Kawalerowicz (2001). W 1912 nakręcono ponadto film dokumentalny Henryk Sienkiewicz w Oblęgorku, wyświetlony dopiero w 1916.
© Radosław Najdyhor 15 marca 2000 